وب‌سایت شخصی دکتر حبيب الله محموديان - www.mahmoodian.ir
نگارنده:دکتر حبیب اله محمودیان
تاريخ انتشار: 22/1/1399
سرزمین ایلام
(وجه تسمیه، محدوده ی جغرافیایی، ایالت ها، مراکز حکومتی ،مستندات تاریخی)
از سواحل شمالی خلیج فارس تا آسیای صغیر و سواحل خاوری مدیترانه و مصر بیش از شانزده تمدن در دوران باستان متولد شده وگسترش یافته است. قدیمی ترین تمدن، تمدن ایلام می باشد که آغاز ظهور آن به 4500 ق.م می رسد. ایلام 3860 سال در تاریخ جهان باستان دوام داشته است.
در منابع و اسناد متعلق به اقوام وتمدن ها واژۀ ایلام به فارسی و عیلام به عربی آمده است. در منابع جدید وجه فارسی آن در نوشتارها رایج شده و در منابع گذشته با صورت و وجه عربی (عبری) آن عیلام نوشته شده است؛
ایلام (به فارسی باستان: ووْجه، هووجه .نام یک تمدن در منطقه‌ای است که بخش بزرگی در جنوب غربی فلات ایران را در پایان هزارۀ سوم قبل از میلاد در بر می‌گرفت و در دورۀ هخامنشیان به منطقۀ جغرافیایی سوزیانا شوش تقلیل یافت. ایلامیان کشورشان را «هَلتَمتی به معنای «سرزمین خدا» می‌خواندند. اکدیان بدان «اِلامتو می‌گفتند و سومریان آن را با اندیشه نگاشت NIM به معنای «بالا و مرتفع» می‌نوشتند.
ایلامیان از آغاز دورۀ پیش‌ایلامی تا پایان دورۀ ایلام نو، حدود ۲۶۶۱ سال در جنوب غربی ایران زندگی و حکومت می‌کرده¬اند(یا ما اوجی، 1390: 224).
ایلام از دیدگاه مورخان، نویسندگان به عنوان سرزمین مرتفع، سرزمین خدایان و سرزمین طلوع خورشید معرفی شده است
ورود ایلام به صحنۀ تاریخ، به اواخر هزارۀ چهارم و اوایل هزارۀ سوم قبل از میلاد بر می‌گردد، به طوری که این تمدن مهم و مقتدر باستانی از3000 سال ق.م تا 648 ق. م ؛ یعنی حدود 25 قرن حیات سیاسی داشته است.
بابلیان قسمت مرتفع سرزمینی را که در مشرق بابل قرار داشت (ایلام کنونی) را الامتو یا الام (کوهستان یا بالای کوه) و شاید «کشور طلوع خورشید»(مشرق) می نامیدند (پیرآمیه، 1349: 2؛ گیلانی، 1391: 74).
تاریخ ایلام معمولاً به سه دوره با گسترۀ بیش از دوهزار سال تقسیم می‌شود. دورۀ پیش از نخستین دورۀ تاریخ ایلام به نیا ـ ایلامی مشهور است.
• نیا ـ ایلامی: حدود ۳۲۰۰ پ. م تا ۲۷۰۰ پ. م (خط نیا ـ ایلامی در شوش)؛
• ایلام باستان: حدود ۲۷۰۰ پ. م تا ۱۶۰۰ پ. م (نخستین اسناد تا دودمان اپرتی)؛
• ایلامی میانه: حدود ۱۵۰۰ پ.م تا ۱۱۰۰پ.م (دودمان آنزان تا حملۀ بابلی‌ها به شوش)؛
• ایلام نو:حدود ۱۱۰۰ پ.م تا ۵۳۹ پ.م آغازدورۀ هخامنشی (iranicaonline.org).
در منابع دیگر تاریخ ایلام به چهار دوره متمایز تقسیم بندی شده است، سلسله های اوان و سیماش از دورۀ پروتو ایلامی بشمار می رود.
دورۀ پروتو ایلامی قبل از 1900 ق.م
دورۀ ایلام قدیم 1300 – 1900 ق.م
دورۀ ایلام میانه900-1300 ق.م
دورۀایلام نو640-900 ق.م
در منابع مختلف سلسله‌های حکومتی ایلام به نام‌های: آوان ،سیماش ،اپارت ، ایکیهالکی ، شوتروک ها و ایلام نو معرفی شده اند. براساس اظهارات باستان شناسان از جمله فرانسواوالا، جورج کامرون، والترهینتس و اریکا، مناطقی که آثار ایلامیان در آن مشاهده شده عبارتنداز: ارجان بهبهان، شوش، هفت تپه، چغامیش و چغازنبیل در استان خوزستان، ملیان، نقش رستم وحاجی آباد در استان فارس، لیان بوشهر، شهداد کرمان، تپه‌های موسیان، علی کش و بزمرده در دهلران، سیلک کاشان، نقوش برجستۀ ایلامی در اشکفت سلمان، کول فره و... پایتخت های مهم حاکمان ایلامی عبارتند از: شوش و ماداکتو ( احتمالا در منطقه کوهستانی شمال شوش در نواحی جنوب شرقی استان ایلام) و در مواردی شهرDer (احتمالاً بدره در استان ایلام) هم ذکر شده است و «قایدالو» یا «خایدالو» در محدودۀ زاگرس هم در برخی دوره‌ها مرکز حکومت ایلامیان بوده است. هر چند لیان بوشهر ، ملیان فارس وحوزه رودخانۀکر در فارس تا نواحی هلیل رود وآثار ایلامی این منطقه در بخش شرقی تمدن ایلام شواهدی از آثار عصر ایلامیان مشاهده شده است.نام درست این سرزمین همان واژۀ هَلتَمَتی یا هلمتی است نه نام عبری عیلام که از سوی دشمنان آنها گزینش شده و در کتاب‌های یهودیان ذکر شده که علمی نیست؛ ولی بر اساس نظریاتی که در کتاب مقدس یهودی‌ها آمده، ممکن است پسر سام (ایلام) در این منطقه حضور داشته‌است (سِفر پیدایش ۱ :۱۴) .هخامنشیان این سرزمین را Uja می‌خواندند که گفته می‌شود نام کنونی «خوز» (خوزستان) بازمانده همین واژه است «استرابون» مورخ یونانی به دلیل اهمیت این شهر، ایالتی از ایلام را که شوش در آن واقع بود، شهر «سوزیان» یا «سوزیانا» خوانده است. «آوان» را در شمال غرب شوش ذکر کرده‌اند که گویا در کنارۀ رودخانه‌های دز و کرخه بوده است. «سیماش» احتمالاً به مناطق کوهستانی ایلام اطلاق می‌شده است و «پارسوماش» را با مسجد سلیمان امروزی منطبق دانسته‌اند؛ اما کاوش های هیئت باستان شناسان آمریکایی به سرپرستی «ویلیام سامنر» ، در سال های 1971 تا 1978 میلادی در تپه «ملیان» دشت بیضای فارس مشخص کرد که انشان همان ملیان امروزی بوده است و این امر از طرف اغلب باستان شناسان پذیرفته شده است.
برخی معتقدند که ایلامیان از جنوب قفقاز به جنوب آمده¬اند. گروه دیگری معتقدند که آنان از حبشه به این منطقه آمده اند. دو مرگان معتقد است: به علت وجود نقش صورت سیاه سربازی ایلامی بر روی کاشی های رنگی لعابدار که در حفاری های شوش بدست آمده، باید خاستگاه آنان از حبشه باشد. نگهبان: معتقد است ایلامیان بومیان اصلی منطقه هستند.
شهرها و مراکز جمعیتی
اوان هم نام شهری ایلامی است و هم نام ایالتی از ایالت های تمدن ایلام. محل این شهر تا کنون کشف نشده است. شهر اونتاش ـ اونتاش گال ـ اونتاش ناپیرشا. نام ایلامی چغازنبیل است که در نزدیکی شرق شوش واقع شده است. شهر مال امیر نزدیکی ایذه نیز، از مکان¬های ایلامی است.
شهر هیدالو یا خایدالو (خرم آباد فعلی) از دیگر شهر های ایلامی است . محل دقیق این شهر تا کنون مشخص نشده است. شهر ماداکتوکه به عنوان پایتخت دوم ایلامی از آن یاد می شود احتمالاً در شمال شوش واقع شده باشد؛ ولی تا کنون محل این شهر مهم ایلامی شناسایی نشده است. آثاری از دورۀ ایلامی در حاشیه رودخانه سیمره و در مکانی به نام چم نمشت واقع در چهار کیلومتری¬ شرق دره شهر استان ایلام مشاهده شده است که تحقیقات علمی را می طلبد.
احتمالاً این محدودۀ جغرافیایی بتواند به عنوان یک شهر ایلامی (ماداکتو) مورد توجه باستان شناسان قرار گیرد. شهر با¬ستانی چگاآهوان و محوطۀ وسیع باستانی امیرآباد در شهرستان مهران از توابع استان ایلام که دارای شواهد و شناسه های فرهنگی دوران ایلامی است نیز، از منظر تحقیقات ایلام شناسی با اهمیت خواهد بود. محدوده باستانی چگا صیفور و تل سیروان در شهرستان سیروان در استان ایلام دارای آثار ایلامی است که ضرورت دارد در این مورد تحقیقات علمی باستان شناسی انجام شود .
خاستگاه نام ایلام
در فهرست شاهان سومری آمده است که«اِن ـ امِبَرَگیسی»، پادشاه نیمه افسانه ای سلسلۀ اول کیش به ایلام لشکرکشید (مجیدزاده، 1370: 5). برای نخستین بار است که به نام ایلام تحت عنوان دشمن سومر اشاره می شود. شکل اکدی آن، کُر اِلاماتیوم به معنای سرزمین ایلام می باشد (پاتس، 1386: 14). کاتبان ایلامی نام سرزمینی را که در آن می زیسته اند را با دو واژۀ «هال» و «هَتَمتی» به معنای سرزمین خدای بخشنده ثبت کرده اند (هینتس، 1376 :4). این نام در قرن هجدهم پیش از میلاد برای اولین بار در کتیبه های ایلامی ظاهر شده است.