وب‌سایت شخصی دکتر حبيب الله محموديان - www.mahmoodian.ir
نگارنده:دکتر حبیب اله محمودیان
تاريخ انتشار: 30/1/1398
دوران بهره‌گیری از فلز در ایران
زمان استفاده‌ی بشر از فلز را «دوران فلز» می‌نامند. انسان در مسیر تکامل زندگی خود، از فلزات موجود در طبیعت بهره جسته و در بسیاری از موارد اقدام به ذوب آن‌ها و ساختن ابزارهای فلزی نموده‌است. به دلیل گستردگی استفاده از فلز و تحول در ساخت ابزار و وسایل فلزی، این دوران به نام «دوران فلز» نام‌گذاری گرديده است.
آن‌چه از تحقیقات پژوهشگران و باستان‌شناسان به‌دست آمده، نشان می‌دهد كه فلزات طلا، نقره و مس، زودتر از سایر فلزات کشف و مورد استفاده‌ی انسان قرار گرفته است. دلیل این مسأله‌ی مهم هم وجود این فلزات در طبیعت بوده است که به دلیل نرم بودن می‌توانستند ابزارهای مختلفي را با آن‌ها بسازند.
بررسی منابع نشان می‌دهد كه کهن‌ترین اشیای مکشوفه در ایران، متعلق به چهار تا چهار هزار و پانصد سال قبل از میلاد می‌باشد که از سیلک کاشان به دست آمده است.(احسانی، 1368: 11)
از فلزات دیگر، می‌توان به برنز (مفرغ) و آهن اشاره نمود که بعد از طلا و مس مورد استفاده قرار گرفته‌اند. مفرغ از ترکیب مس و قلع پدید آمده است. با این اوصاف، عصر فلز به سه دوره‌ی دیگر تقسیم می‌شود:
الف) عصر طلا و مس: این دوران طولانی می‌باشند.
ب) عصر برنز: در این دوران بشر موفق شد بسیاری از ابزار مورد نیاز خود را از فلز نوع مفرغ و ترکیبات عناصری آن تهیه کند.
ج) عصرآهن: که از نظر ساخت فلز، جدیدترین دوران محسوب می‌شود.
در بسیاری از محوطه‌های باستانی، به ویژه در غرب زاگرس آثار برنزی متعدد و متنوعی کشف شده است. این آثار برحسب کاربرد به دسته‌های مختلفی چون، ابزارهای جنگی، زیور آلات، مجسمه، ظروف فلزی، اشیای مربوط به چهارپایان و ابزارهای تولیدی روزمره و ... تقسیم شده‌اند.
پروفسور واندنبرگ، برخی از نواحی غرب ایران از جمله منطقه‌ی عمومی ایلام و لرستان را در فاصله‌ی دهه‌ی1960، مورد بررسی قرار داده و به آثار متعددی از فلز مفرغ دست یافته است که در تاریخ باستان‌شناسی به نام برنز لرستان معروف است.
براساس بررسی‌های انجام شده، آثار برنزی مناطق غرب زاگرس را منسوب به قوم «کاسی» یا «کاسیتن» می‌دانند که در هزاره‌ی اول قبل از میلاد در این ناحیه سکونت داشته‌اند. این دوره به نام دوره‌ی طلایی برنز معروف است.
دوران مفرغ
از آن‌جا كه آلياژ مس- قلع كه مفرغ يا برنز ناميده می‌شود؛ اولين تركيب فلزات بوده است. از اين رو دوره‌ي بهره‌گيري از اين فلز به نام عصر مفرغ نام‌گذاري شده است. دوران بهره‌گيري از فلز مفرغ، به سه دوره‌ي عمده تقسيم شده است:
- دوره‌ي مفرغ قديم (از 2900 تا 2000 ق.م)؛
- دوره‌ي مفرغ ميانه (از 2000 تا 1600 ق.م)؛
- دوره‌ي مفرغ جديد (از 1600 تا 1200 ق.م).
در برخي منابع ديگر، دوره‌ي مفرغ ميانه را 2500 تا 1600 ق.م ذكر کرده‌اند. (پيت من، 1384: 18) بررسی‌های باستان‌شناسي نشان می‌دهد كه ساكنان فلات ايران، از هزاره‌ي سوم ق.م با مس و آلیاژهای آن آشنايي داشته‌اند. از جمله‌‌ي اين مناطق، می‌توان به منطقه‌ي جنوب شرق ايران و حواشي كوير لوت اشاره داشت. اين منطقه محل شكوفايي فرهنگ عصر مفرغ قديم و ميانه در هزاره‌ي سوم و اوايل هزاره‌ي دوم قبل از ميلاد است. (همان، 1384: 23) سر پرسي سايكس، سراورل استاين و برخي هیأت‌های باستان‌شناس داخلي و خارجي، به بررسي فرهنگ‌های عصر مفرغ اين منطقه پرداخته‌اند. اشتاين، نخستين بررسی‌های باستان‌شناختي در حاشیه‌ی كوير را در دهه‌ي 1930 انجام داده است. تپه يحيي و محوطه‌‌ي گورستاني نزديك روستاي شهداد از جمله مکان‌های باستاني مورد بررسي است.
عصر آهن در ایران
عصر آهن به دوره‌ای از زندگی انسان اطلاق می‌شود که توانسته است عنصر آهن را از سنگ آهن جدا کند و برای ساخت ابزارهای مختلف مورد استفاده قرار دهد. عصر آهن از 1500 تا 550 قبل از میلاد است. (طلایی، 1374: 54)