وب‌سایت شخصی دکتر حبيب الله محموديان - www.mahmoodian.ir
نگارنده:دکتر حبیب اله محمودیان
تاريخ انتشار: 30/9/1397
شب يلدا (شب چله) آئيني ايراني است
عنصرایرانی در طول دوران مختلف تاریخی، با تفکر وتدبر واندیشه ی خود توانسته است در تحولات علمي وفرهنگی جامعه صاحب نقش باشد. بهره گیری ایرانیان از علم نجوم ومحاسبات مختلف در رابطه با صور فلکی، آئین ها وجشن های مرتبط با فصول وتغییرات وتحولات در پدیده های منظم کیهانی با توجه به موقعیت ها وشرایط خاص مکانی، نشانه ی تفکر وتدبر عنصر ایرانی در تحولات علمی وفرهنگی است. اعیاد نوروز باستانی ،جشن مهرگان ، جشن وآئین های کشاورزی ،جشن سده، چهارشنبه سوري و شب يلدا و...نمونه های ارزشمندی از آیینن های ایرانی است که در هر موقعیتی شادابی ، نشاط ،مهربانی ، وحدت وهمدلی ، محبت ، دلسوزی و... را برای انسان ها به ارمغان آورده است.
یلدا- همان میلاد به معنای زایش- زاد روز یا تولد است که ریشه سریانی دارد و در فرهنگ های مختلف: بلند،تاریک وعمیق ،تولد وزایش وتولد مهر(میترا) معنی شده است. در برخی منابع واژه ی یلدا (یل=پهلوان ودلیر) و ( دا= در فارسی میانه (پهلوی) معادل روز آمده است. مانند واژه فردا و day برگرفته از فارسی است.
یلدا = میلاد در زبان عربی جشن ظهور میترا یا مهر بوده است.کلمه یلدا در منابع ایرانی به صورت واژه مرکب اوستایی (یار – دا) آمده که به معنی : مقطع وتقسیم سال است. البته حرف (ر) به (ل) قابل تبدیل بوده است. خرم دینان پیرو مزدک از یلدا به نام خرم روز یاد کرده اند به معنای روز ولادت و... در مواردی از مهر ومیترا ، واژه ی مهرابه نیز نقل شده است. مهرابه از دوبخش : مهر+ آبه تشکیل شده است. مهر همان خورشید ، آفتاب ویا با تعابیری چون : عشق ،مهربانی،راز ونیاز، ونماز ونیایش بیان شده است. آبه نیز به معنای ساختمان ،عمارت ،خانه ،پرستشگاه ،معبد و... آمده است بنابراین مهرآبه، محراب ومکانی برای عبادات و راز ونیاز با پروردگار است. در این مقطع از زمان، آفتاب به برج جدی تحویل شده و در نیمکره شمالی زمستان آغاز می گردد. چون شب یلدا مقارن با میلاد حضرت عیسی مسیح می باشد لذا به یلدا معروف شده است.
به نظر می رسد نماد های ایام کریسمس از نماد های ایرانی گرفته شده باشند چون: کریسمس جشن میلاد حضرت عیسی مسیح نماد یلدا ، بابانوئل = بابا نوروز پدر میترا نماد میترا . کلاه وشنل بابا نوئل نماد کلاه وشنل میترا در هنگام تولد ، ریش بلند بابانوئل نماد پیری میترا، صلیب حضرت مسیح (ع) نماد چلیپا = گردونه مهر یا نشانه چهار پایه = چهار پره .که درون چهار خط فصول سال وچهار عنصر (آب،خاک،باد وآتش) را نشان می دهد ودر تزیینات حکاکی شده مساجد وکلیساها مورد استفاده قرار گرفته است. نمونه این نوع تزیینات را می توان در مسجد شیخ لطف اله ، نقش رستم وکلیسای اصفهان ملاحظه نمود.
از جهتی دیگر واژه (شید) در فارسی میانه نیز معادل روز می باشد مانند: کیوان شید(روز ستاره)،مهرشید( روز خورشید)، مه شید( روزماه) ، بهرام شید روز ستاره مریخ)،تیر شید( روز ستاره تیر)، برجیس شید(هرمزد شید) وناهید شید که ایام هفته از شنبه تا جمعه را معرفی می کند.
شب يلدا، درازترين شب سال و يكي از بزرگ‌ترین جشن‌های ايرانيان است. آن‌ها خورشيد را نماد نيكي می‌دانستند و در جشن‌هایشان آن را ستايش می‌کردند. در درازترين و تيره ترين شب سال، ستايش خورشيد نماد ديگري می‌یابد. مردمان سرزمين ايران با بيدار ماندن، طلوع خورشيد و سپيده دم را انتظار می‌کشند تا خود شاهد دميدن خورشيد باشند و آن را ستايش كنند. خوردن خوراکی‌ها و مراسم ديگر در اين شب، بهانه‌ای است براي بيدار ماندن. يكي از دلايل گرفتن جشن دراين شب زاده شدن ايزدمهر است.
باید دانست که در بسیاری از نقاط ایران ، برای نامیدن بلندترین شب سال، به جای شب یلدا از واژه شب چله استفاده می کنند. در ميان مردم گاهنگاري چله بزرگ وچله كوچك نيز مورد توجه قرار مي گيرد. چله بزرگ از روز یکم دی ماه ( (جشن خرم روز)، تا دهم بهمن ( جشن سده) به طول می انجامد و آن را چله بزرگ می نامند. در اين مدت شدت سرما بیشتر است، چله کوچک نيز از دهم بهمن شروع مي شود و تا بیستم اسفند ادامه دارد. در محدوده ي زماني چله كوچك ، سرما به تدريج کاسته می‌شود.
در دوران كهن، شب مظهر تاريكي و تباهي و وحشت بوده و اغلب سعي می‌کردند كه شب هنگام با افروختن آتش و افزودن نور، خانه را روشن نگهدارند تا پليدي و تباهي در آن راه نيابد. شب يلدا طولانی‌ترین شب‌ها است. يعني تسلط تاريكي بر زمين از تسلط نور خورشيد و روشنايي می‌کاهد. و چون فرداي اين شب روشنايي بر ظلمت غالب و روز طولاني می‌شود، ايرانيان تولد دوباره خورشيد را كه مظهر روشنايي است جشن می‌گیرند. آداب شب یلدا در طول زمان تغییر نكرده و ایرانیان در این شب، دور هم گرد می آیند . این مراسم تبدیل به شب نشینی فامیل وبستگان ورفع کدورات ها می شود که ازنیازهای زندگی اجتماعی در عصر حاضراست. ازاين رو،ایرانیان از قدیم الایام در شب یلدا که درازترین و تاریک‌ترین شب در طول سال است تا سپیده دم بیدار می‌ماندندوجشن برپا می کردند. امروزه این مراسم با توجه به شرایط ،امکانات وموقعیت ها ،با شیوه والگوی جدیدی برگزار می شود. حضور خانواده ها، فامیل وبستگان در کنار یکدیگر نشانی از همدلی و وحدت واحیای ارزش های اجتماعی در خانواده ها محسوب می گردد.
مراسم شب چله در مناطق مختلف وبا توجه به شرایط اقلیم هر منطق برگزار می شود . استفاده از تنقلات مختلف محلی وبا بهره گیری از ذوق وهنر ایرانیان تهیه وتزیین می گردد. به عنوان نمونه می توان از نان سنگک ودلمه اهالی کردستان، خرما ورنگینک اهالی فارس، گندم وشیره وکنجد وخرمای ایلامی ( کله کنجی ) هندونه ومرکبات بیشتر مناطق کشور، ماهی سفید گیلانی ها و... نام برد.
از دیگر برنامه های شب چله در میان ایرانیان : شاهنامه خوانی،حافظ خوانی وفال حافظ، قصه گویی ودیگر برنامه های متنوع رایج می باشد