بررسي معماري بنا هاي آرامگاهي دوره ي اسلامي
"مطالعه موردي :بناي بقعه ي سيد صلاح الدين محمد (ع)"
زينب لطفي
چكيده
بناهای آرامگاهی چون بقاع متبرکه بعد از مساجد در شمار پر تعدادترین آثار معماری قرار دارد. ساخت این بناها از قرون اوليه ي اسلامي به بعد، با پدید آمدن سلسله های مختلف محلی در شرق و شمال ایران رواج یافت. بنا های آرامگاهی مذهبی در نواحی مختلف به سبک‌های مختلفی ساخته شده‌اند. مهمترين ويژگي هاي مشترك در ساخت اين گونه ابنيه : صحن ، مناره گنبد و ايوان وتزيينات مقرنس ملاحظه مي شود. استان ایلام در غرب کشور، از جمله مناطقی است که بناهای آرامگاهی نسبتا" زیادی را در خود جای داده كه مطالعه وبررسي بخش هاي معماري آن ها ازجهات مختلف با اهميت است. ساخت گنبد در آرامگاه هاي مورد مطالعه داراي ويژگي هايي است كه در محدود بناها ديده مي شود. طاق اورجين از جمله پوشش هاي گنبد هاي بناهاي اسلامي در جنوب غرب ايران است كه با توجه به اقليم وموقعيت جغرافيايي منطقه از دوره ي اسلامي بر جاي مانده است.با توجه به اهميت اين گونه سازه ها در معماري سنتي وماندگاري آن ها در طي قرون متمادي ضرورت دارد در سازه هاي مدرن بخشي از اين ويژگي ها مورد توجه قرار گيرد. مشخصات معماري بقعه ي سيد صلاح الدين محمد واقع در شهرستان آبدانان از توابع استان ايلام وعلل وعوامل پايداري اين بناي آرامگاهي از جهات مختلف داراي اهميت مي باشد.
بقعه‌ی این امام زاده در جنوب شرقی شهر آبدانان بر روی تپه ای ساخته شده است. در اطراف بقعه، قبرستانی قدیمی وجود دارد که هم اکنون نیز به عنوان قبرستان شهر آبدانان مورد استفاده قرار می‌گیرد. سنگ قبرهای قدیمی دارای نقوشی مانند : بزکوهی ، تفنگ ، شانه ، مهر ، تسبیح ، قلیان ، ابریق و غیره می‌باشند که قدمت آن‌ها به حدود دویست سال پیش می‌رسد. این امام زاده که آن را مدفن سید صلاح الدین می‌دانند ، فاقد شجره نامه و کتیبه‌ی تاریخی است. بعضی سید صلاح الدین محمد را فرزند امام موسی کاظم (ع ) می‌دانند.
اصل و نسب : بنا به اقوال ، امام زاده سیدصلاح‌الدین محمد(ع) مقارن با حیات حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع) بوده است . براین اساس ، دوران حیاتش احتمالاً بین سده‌های 200 تا 300 هجری قمری بوده است. سید صلاح‌الدین محمد(ع) از نوادگان امام محمدباقر(ع) می‌باشد. بر طبق نظر بعضی از مردم، ایشان در زمان هلاکوخان به ایران آمده‌اند. (وب سایت امام زاده سید صلاح الدین محمد)
دربخش دیگری از این کتاب ، امام زاده سید صلاح الدین محمد(ع) را از اعقاب و اولاد سید ابراهیم(سوراهم) بن امام محمد باقر (ع) معرفی نموده و در شجره ی ایشان چنین بیان شده است :
"روضه الشریفه السید صلاح الدین محمدبن السید ناصر الصغیربن السید المهدی بن السید الهادی بن السید الغلام بن السید عیسی بن السیدیعقوب بن السید ابراهیم بن الامام محمد الباقر(ع)" (حسینی الزرباطی ، : 162 - 164 ).
مشخصات معماری بقعه
بنا بر نقشه‌ی مستطیل شکلی در جهت شمال جنوبی ساخته شده است و دارای گنبدی دو پوش با گنبد مضرس (ارچین ) بیرونی و گنبد نیم کروی داخلی است. بدنه‌ی بنا از دو قسمت ( بدنه‌ی قدیمی و بدنه‌ی جدید) تشکیل شده است. بدنه‌ی قدیمی شامل دو قسمت ، اتاق ورودی و اتاق مقبره ( گنبدخانه ) می‌باشد. بدنه‌ی جدید نیز یک شبستان دارد که سه طرف بنا را در قسمت‌های غربی _شرقی و جنوبی احاطه کرده است. مصالح آن در قسمت قدیمی با قلوه سنگ و گنبد بیرونی آن با آجر و پوشش خارجی بنا از گچ بوده است.
قسمت الحاقی بنا نیز از مصالح امروزی مانند : آجر، ماسه، سیمان و آهن ساخته شده است. بنای قدیمی دارای نقشه‌ی مستطیلی است و از دو قسمت اتاق ورودی و اتاق مقبره(گنبدخانه) تشکیل شده است. اتاق ورودی(پیش طاق) به عرض(شمالی_جنوبی) 45/2متر و طول(شرقی_غربی) 60/3متر است. اتاق مقبره در ضلع جنوبی اتاق ورودی قرار گرفته است.این بخش از یک چهارضلعی تشکیل شده که قسمت مرکزی آن به صورت مربع و اندازه‌ی هر ضلع آن 70/5متر است. در نقشه‌ی فعلی بنای قدیمی به وسیله‌ی یک قسمت الحاقی از چهارطرف احاطه شده است. ابعاد فعلی بنا در جهت(شمالی_جنوبی) به طول 10/24متر و عرض(شرقی_غربی) 23/30 متر است. "( محمودیان ، 1390 : 242 )
نمای بیرونی بنا از دو قسمت؛ بدنه مستطیلی و گنبد مفرّش(ارچین) تشکیل شده است. نمای بیرونی ضلع شمالی از یک ایوان ورودی و دو رواق در طرفین آن تشکیل شده است.
گنبد بیرونی از نوع گنبدهای رُک مفرّش یا اُرچین می‌باشد. این گنبد حدود 14متر ارتفاع دارد. قبر در وسط چهارطاق قرار گرفته و جهت قبله در آن 15درجه متمایل به جنوب غرب است. ضریحی فلزی به عرض 45/1متر، طول 45/2 و ارتفاع 35/2متر بر روی قبر نصب شده است. قبلاً ضریحی چوبی، بر روی آن قرار داشته است.
اين نوع سازه ها در ساير مناطق استان ايلام واستان هاي هم جوار بر روي مقابر شخصيت هاي اسلامي ايجاد شده اند.