آثار بقعه مای صالح (مهدی صالح) با سبک معماری دوره ایلخانی در حاشیه شمالی شهر ماﮋین از توابع شهرستان دره شهر واقع شده است. رودخانه کرخه از شرق این اثر جریان دارد و رشته عظیم کبیر کوه که مهمترین و بلندترین ارتفاعات حاشیه غربی زاگرس می باشد به صورت دیواره ای منظم و نفوذ ناپذیر با فاصله حدود 1 کیلومتر در غرب بخش ماﮋین و بنای بقعه، با جهت شمال غربی – جنوب شرقی امتداد دارد.

            بررسی های تاریخی نشان می دهد که پس از مرگ ابوسعید و رقابت سرداران مغول برای بدست گرفتن قدرت، حکومت های ملوک الطوایفی جای حکومت مرکزی را گرفت و اقتدار ایلخانیان روبه ضعف نهاد.

            در این میان دولت ایلکانیان در مغرب ایران و عراق عرب به وسیله شیخ حسن ایلکانی تأسیس گردید. در محدوده بخش ماﮋین که بر سر راه ارتباطی اندیمشک، پلدختر و دره شهر واقع شده است آثاری منسوب به دوره ایلخانی بر جای مانده است که مهمترین آنها بقعه مای صالح (مهدی صالح) می باشد. در این مقاله این اثر معرفی شده است .

موقعیت جغرافیایی و توپوگرافی منطقه

            ماﮋین شهر کوچکی از توابع شهرستان دره شهراست که در 145 کیلومتری جنوب خرم آباد، حد فاصل دو پدیده جغرافیایی، کبیر کوه و رودخانه کرخه واقع شده است.

فاصله رودخانه تا دامنه ی کبیر کوه حداکثر 5/1 کیلومتر می باشد. بنابراین ماﮋین به صورت دشتی باریک و تپه ماهوری است. پوشش گیاهی آن از گونه های گز و درختان کنار تشکیل شده است. ماﮋین دارای آب و هوای کوهپایه ای است. لذا در زمستان معتدل و در فصل تابستان دارای آب و هوای گرم و خشک می باشد. ویزگی معماری بنا

            بقعه مای صالح یا مهدی صالح از جمله شاهکارهای معماری قرن هشتم می باشد. مقبره به صورت چهارگوش  و با استفاده از آجر ساخته شده و زوایای چهارگانه آن به گوشواره های مناره مانند منتهی می شود. ارتفاع مناره ها با همان گوشواره حدود 1 متر ارتفاع ساختمان اصلی بلندتر است و متصل به متن بنا می باشد.

            در ورودی مقبره به جانب مشرق باز می شود. در مدخل ورودی، کفش کن نیز مشاهده می شود که ابعاد آن عبارت است از:  طول 20/5 متر، عرض 3 متر و ارتفاع30/3 متر.

کفش کن با استفاده از سارو ج  اندود شده است. از داخل کفش کن و یا راهرو دو ورودی قرار دارد که یک ورودی به سمت اطاق کوچکی که محل سرای داری و یا خادم بقعه است، هدایت می شود و در ورودی دیگر که اصلی است از آجر و با ملاط گچ ساخته شده است .

داخل مقبره دارای دو سطح متفاوت است. هنگام ورود به سطح اصلی چهار پله پایین مقبره مهدی صالح قرار گرفته است. طبقه زیرین کلاً با نمای آجری ساخته شده و طاق آن جناغی است. ارتفاع طاق روی مقبره6/2 متر است.

در محدوده طبقه زیرین،  قبر مهدی صالح قرار دارد که از سنگ و گچ  ساخته شده است. روی این قبر از سفال است و به اشکال هندسی ساخته شده است. سفال ها منشور شکل و پنج وجهی هستند. طول سفال های کار گذاشته شده 55/1 متر است و هریک از سطوح جانبی آن 270 سانتی متر می باشد.

            روی سطوح جانبی قبر، آیات شماره 22 و 23 سوره مبارکه (حشر) با خط نسخ و در قالب گچ بری به زیبایی تمام حک شده است. متن آیه سطح جنوبی« بسم الله الرحمن الرحیم. هو الذی لا الله الا هو. عالم الغیب و الشهاده هو الرحمن الرحیم- هو الذی لا اله الا» دنباله آیه روی سطح جنوبی: « هو الملک القدوس السلام المومن».

در سطح شمالی دنباله آیه 22 و آیه 23 سوره مبارکه (حشر) نوشته شده است: «المهین العزیز الجبار المتکبر سبحان الله عما یشرکون. هو الله الخالق الباری المصور له الاسماء الحسنی یسبح ما فی السموات و الارض هو العزیز الحکیم».

            همین بر روی دیوارهای جانبی بنا در داخل مقبره آیاتی از قرآن کریم به طرز بسیار زیبایی گچ بری شده است که متأسفانه قسمت عمده این آیات در قسمت های شرقی و شمالی از بین رفته و به طور ساده گچ اندود شده است. این بنا متأسفانه در حال تخریب کامل است و اقدامی در جهت بازسازی آن صورت نگرفته است که احساس مسئولیت و همت مسئولان را می طلبد. با توجه به اهمیت و ارزش معماری بنا درخواست می شود مسئولان سازمان میراث فرهنگی تلاش پیگیر برای بازسازی و مرمت این اثر ارزنده و تاریخی به عمل آورند تا این میراث ارزشمند اسلامی به همین سادگی از بین نرود و محو نگردد.

            مولف کتاب آثار باستانی و تاریخ لرستان در جلد اول این کتاب نوشته است: « دیوار و قسمتی از طاق غربی بنا در سال 1343 شمسی بر اثر بی توجهی و باران و باد فرو ریخته و تنها گچبری های دیوار جنوبی تا اندازه ای باقی مانده است » شایان ذکر است که این دیوار امروزه تخریب شده است. بر روی این دیوار آیاتی از سوره مبارکه «الفتح» با دو خط کوفی و نسخ گچ بری شده بوده است که متن آن به شرح زیر است:

            «بسم الله الرحمن الرحیم. انا فتحنا لک فتحا مبینا. لیغفر لک الله ما تقدم من ذنبک و ما تأخر و یتم نعمته علیک و یهدیک صراطا مستقیما و ینصرک الله نصرا عزیزا هو الذی انزل السکینه فی القلوب المومنین الیزداد و...» بر اساس روایت منبع پیشین، دنباله این نوشته در همان ایام هم به دلیل تخریب و شکستگی قابل رویت و قرائت نبوده است. این بنای عظیم همان طوری که قبلا بیان شد از شاهکارهای معماری اسلامی عصر ایلخانی است. تزئینات بسیار زیبا از جمله نقش و نگارهای که در گچبری های آن به چشم می خورد، هر بیننده ای را به تعجب و تحسین وا می دارد. مخصوصا گچ بری های دو طرف محراب که به صورت منظم و متوازن دو دایره همانند و هماهنگ گل های زیبایی گچبری شده است که در قالب دو مجموعه دایره ای هشت پر مشاهده می شود. هر یک از این گل ها دارای حواشی زیبایی است که در وسط یک گل هشت پر یا رزت مشاهده می شود. آیات قرآنی به شکل زیبایی حواشی این گل های دایره ای را عظمت بخشیده است.

            در بالای محراب مقبره (مهدی صالح) و در داخل گچ بری جناغی، نقوش دیگری با دو حاشیه مختلف وجود دارد که در قسمت پایین محراب سوره مبارکه توحید و پایین تر از آن قسمتی از آیه الکرسی با بهره گیری  از خط کوفی با مهارت و زیبایی  خاص گچ بری شده است. گچ بری داخل محراب بسیار چشمگیر و زیباست. نوع گچ بری آن لانه زنبوری است.

            در دو طرف این محراب نیز چهار جمله« لا اله الا الله. محمد رسول الله(ص). نصر من الله و فتح قریب و بشر المومنین» به طرز زیبایی گچ بری شده است که دقت و توجه معمار بنا و هنرمندی او تحسین برانگیز است.

            بررسی قسمت باقیمانده گنبد بقعه ی مای صالح و یا به قولی معین صالح که پیش از تخریب کامل آن صورت گرفته است. نشان می دهد که ارتفاع آن از کف زیربنا تا سقف 45/18 متر بوده است. ضمن این که نمای داخل آن ویژگی خاصی داشته است. به طوری که نمای داخلی ابتدا چهار گوش به هشت گوشه تقسیم شده  و بعد هر یک از این قسمت ها مجددا به طاق های کوچکتر و بر تعداد آنها افزوده می شود تا محلی که با یک طاق ضربی ساده گنبد پوشیده می شود.

            مولف کتاب آثار باستانی و تاریخی لرستان به نقل از دو نفر از معمرین منطقه می نویسد:« که آنها نقل نمودند: بر دیوار غربی که خراب شده( قبل از ویرانی کل  بنا) نام و مشخصات  صاحب قبر و نام استاد گچ کار و معمار  این بنا  برروی آن گچ بری شده است بود و قول آن دو نسبت به آنچه خوانده و نقل می کردند تفاوت زیاد دارد که عینا هر دو نقل می شود:

1-    شیخ الراشدین و سلطان المحققین و العلماء ابر سایبان، شیخ سید صالح نورالله مرقده... عمل استاد حاجی اصفهانی.

2-   سلطان المحققین و شیخ الراشدین. سید صالح نورالله قبره. اولاد منتهای؟! ابن سید سابان... قطب الدین... جبرئیل... عمل استاد حاجی خوارزمی. تاریخ سبع مایه و سبعین.